Hương xoan

Mùa Chay làm cho tôi nhớ đến một loài hoa đồng nội: hoa xoan. Cây xoan hay xoan ta, xoan nhà, sầu đông, thầu đâu, là một loài cây thân gỗ, cao từ 7 đến 12 m, được coi có nguồn gốc ở Ấn Độ, miền nam Trung Quốc và Australia. Không biết xoan đã được nhập vào Việt Nam từ bao giờ, nhưng khi tôi mở mắt chào đời thì đã thấy có những cây xoan rất lớn trong vườn trước nhà tôi. Xoan rủ bóng mỗi buổi trưa hè oi ả. Xoan rỉ rả tiếng gió vi vu mỗi độ thu về. Xoan khẳng khiu trơ trụi khi mùa đông băng giá. Xoan nở rộ cành lá khi xuân ấm nắng hồng. Buổi sáng bắt đầu với tiếng chim hót líu lo trên cành xoan. Buổi trưa thú vị khi chúng tôi vắt vẻo trên những cành xoan để thực tập leo trèo hoặc làm tổ cho chim sáo. Xoan cũng là chỗ bám víu vững chắc cho những cây leo, như cây mướp, cây bí, cây gấc… Lá xoan xanh và đắng, có thể dùng làm thuốc trừ sâu tự nhiên, thuốc ướp vật dụng, làm phân xanh bón lúa nương đồng. Quả xoan có hình bầu dục (nên thường ví khuôn mặt trái xoan), to cỡ hòn bi, vỏ có màu vàng nhạt khi chín, treo trên cây suốt mùa đông cho đến khi ngả màu trắng. Thân xoan thường được dùng làm xà nhà hoặc đóng một số vật dụng có tính cách tạm thời hoặc bình dân.

Hoa xoan nhỏ và có mùi thơm, với 5 cánh hoa có màu tía nhạt hoặc tím hoa cà, mọc thành từng chùm. Hoa xoan không hấp dẫn đối với ong và bướm, nhưng với tôi nó hấp dẫn lạ thường. Xoan quyến rũ tôi không phải vì cái dáng nho nhỏ, tim tím, e lệ và chân chất như có lần đã từng thấp thoáng trong thơ Nguyễn Bính:

Hoa xoan làm tôi thương nhớ vì với tôi hoa xoan là hoa mùa Chay, hoa thương khó, hoa táng xác. Không biết tự bao giờ, cứ đến tuần thương khó, người ta lại hái hoa xoan để kết chùm xung quang nấm mồ của Chúa. Hoa xoan cũng được trộn chung với nả để ướp xác Chúa. Có lẽ đây là một hình thức hội nhập văn hóa? Xoan tím màu phụng vụ Mùa Chay, màu của thương khó, thống hối, ăn năn; màu của yêu thương, khổ sầu và hy vọng. Người quê lam lũ chất phác, nào có gì ngoài bó hoa nhà, hoa quê, hoa sương khói, hoa đồng nội: hoa xoan. Những cành xoan sau khi đã canh mồ và ướp xác Chúa, được người ta đem về nhà để nấu nước tắm gội cho con trẻ, để da dẻ chúng nó không bị lở ghẻ, đẹp đẽ hồng hào.

Cây xoan còn được coi là loài hoa của “cây khổ luyện”. Xem như vậy, hoa xoan còn chất chứa cho ta một sứ điệp: mùa chay là mùa khổ luyện, tập luyện… Khổ luyện nào mà chẳng có đắng cay, nhưng “thuốc đắng giã tật”. Cái khổ luyện của chay tịnh đó giải phóng ta khỏi các “tật” đang tù túng ta, để sống như hoa xoan, hoa sương khói, hoa khiêm nhường siêu thoát, hoa chín chắn, chân thành, hoa tím màu chung thủy yêu thương…

Hoa xoan đã từng “nở” rất sớm trong thi ca nghệ thuật, ngay như Nguyễn Trãi cũng đã từng ngâm nga: