Ngay trước khi sang Roma dự mật nghị, hồng y Jorge Mario Bergoglio đã chọn cho mình một phòng trong nhà hưu trí linh mục Argentina. Cũng như các giám mục Công giáo La Mã khác, khi bước qua tuổi 75, ngài đệ trình đơn về hưu lên Vatican.
Rồi một thỉnh nguyện từ chức khác đã đảo lộn dự định của ngài. Đức Benedicto XVI, với sức khỏe đang yếu dần, đã là giáo hoàng đầu tiên trong 598 năm đã rời ngai, không phải do qua đời, mà bằng việc thoái vị. Ngày 13 tháng 3 năm 2013, các đồng liêu của Bergoglio đã bầu ngài lên ngai giáo hoàng trong đợt bỏ phiếu lần thứ năm.
Ngài lấy danh hiệu giáo hoàng là Phanxicô để tưởng nhớ thánh Phanxicô Đaxi, vị thánh thế kỷ XIII, một người đã có thời gian sống với những người hành khất trước Vương cung Thánh đường thánh Phêrô, và nhờ đó biến đổi lối sống nhung lụa của một cậu ấm thành một đời sống khó nghèo. Tân giáo hoàng, con của một kế toán, đã mở lời bằng một thỉnh nguyện nhẹ nhàng và nhún mình với đám đông trên Quảng trường thánh Phêrô, và với 1,2 tỷ người Công giáo trên toàn thế giới: ‘Trước khi giám mục chúc lành cho dân, tôi xin các bạn cầu nguyện với Chúa, xin Ngài chúc lành cho tôi.’
Thế giới ghi nhận lòng khiêm nhượng của ngài, một đặc tính lãnh đạo hiếm có nhất. Trong năm đầu triều, sự nồng hậu, vượt ngoài khuôn phép, và lòng độ lượng rõ ràng đã biến ngài thành một phép nghịch hợp sống: một nhân vật tôn giáo đầy thu hút, với cả những người vô tín ngưỡng và không Công giáo. Bây giờ, sau hai mùa Phục Sinh trên cương vị giáo hoàng, Phanxicô đã có được một cuộc đột phá, mà ai trong chúng ta cũng có thể cân nhắc nặng nhẹ, nhưng chắc chắn không thể chối bỏ được. Một vài người không ưa Giáo hội Công giáo La Mã giờ đây lại thấy mình mến chuộng người lãnh đạo đầu tiên đến từ châu Mỹ của thể chế này.
Tầm ảnh hưởng toàn cầu của giáo hội (nếu là một quốc gia, thì chỉ thua dân số của Trung Quốc và Ấn Độ mà thôi), đã khiến chính giáo hội và các lãnh đạo của giáo hội phải chịu nhiều chất vấn hoài nghi không chỉ về mặt thiêng liêng mà cả về mặt thế tục. Ở Hoa Kỳ, và nhiều lãnh thổ khác, người Công giáo và các tổ chức của mình là những nhà hảo tâm phi chính phủ lớn nhất, cung cấp giáo dục, chăm sóc sức khỏe và làm từ thiện. Hơn nữa, một giáo hoàng là tiếng nói toàn cầu rõ ràng nhất về các vấn đề xã hội, một đặc nét khiến cho các tuyên bố chính thức của ngài sẽ khơi lên nhiều tranh luận dữ dội. Phanxicô có đủ quyền lực để khởi xướng một cuộc đối thoại toàn cầu, chẳng hạn như phát biểu thường được trích dẫn lại của ngài vào mùa hè năm ngoái ‘… nếu một người đồng tính luyến ái có thiện tâm và tìm kiếm Thiên Chúa, thì tôi là ai mà phán xét họ.’
Hơn những người tiền nhiệm gần đây, Phanxicô đã dùng ánh hào quang của mình để vận động hành lang cho hàng triệu người bần cùng đang bị loại ra ngoài rìa những nền kinh tế thịnh vượng. Vị hồng y thường xuyên tự mình đi vào những con hẻm tồi tàn và nguy hiểm ở Buenos Aires, gần gũi với những người nhỏ bé nhất trong đoàn chiên của mình, giờ đây đang cất tiếng đòi hỏi người ta phải quyên tặng rộng tay hơn và phải có lòng cao thượng hơn nữa. Ngài muốn những hành động gan góc và thực tiễn. Cho dù bạn là người Công giáo hay theo đạo khác, hay chẳng theo đạo nào, giáo hoàng Phanxicô vẫn hi vọng thay đổi kế hoạch những ngày cuối tuần của bạn. ‘Tôi thiên về một giáo hội bầm tím, thương tích và lấm bẩn, vì đã bước chân ra đường, hơn là một giáo hội giam hãm một cách bệnh hoạn và cứ bám chặt vào an nguy của mình.’
Đi cùng với nhấn mạnh vào việc giúp đỡ người nghèo là hành động chân thành và rõ ràng, khi vươn mình đến với những người bị tổn thương và chọc giận bởi chính các thành viên của giáo hội. Ngài đã xin lỗi và chào đón những người đã bị Giáo hội Công giáo ghẻ lạnh, mà không cần thay đổi các chính sách của giáo hội vốn bị những người chỉ trích cho là cứng nhắc và hẹp hòi. Về bản chất, sự thỏa hiệp của ngài, là hành động vừa gắn chặt vào giáo lý của giáo hội về các vấn đề nhạy cảm, nhưng vừa chỉ rõ, bằng lời nói và hành động, những thông điệp đầy trìu mến và cảm thương của Tin mừng. Hồi đầu tháng 4, sự nghịch lý của ngài đã được thể hiện rất rõ ràng:
Đức Phanxicô đã có những lời không soạn trước và rõ ràng chắc chắn, nhận lấy trách nhiệm về mình, và xin tha thứ cho những ‘tội lỗi’ của các giáo sỹ đã quấy rối tình dục trẻ em. Ngài nhìn nhận ‘mối nguy hại cá nhân và đạo đức do những con người của giáo hội gây ra’ và đòi phải có những hình phạt (nếu không nói rõ ra thì cũng) nặng hơn nữa.
Rồi hai ngày sau, ngài dùng những lời cũng rõ ràng chắc chắn như thế, để tái khẳng định rằng ngài không định viết lại giáo lý Công giáo: ‘Thật kinh khủng khi nghĩ đến chuyện có những trẻ bé, vì nạn phá thai, mà chẳng bao giờ được thấy ánh mặt trời.’ Ngài nhiều lần thể hiện tình yêu mến dành cho những người đồng tính luyến ái vì họ vẫn là con cái Thiên Chúa, nhưng lại không dễ dãi chút nào đối với vấn đề hôn nhân đồng tính (xem đó là ‘bước lùi của nhân học’).
Những phức tạp này, trong một mục tử vừa dễ chịu, vừa nghiêm khắc, vẫn đang là điều mà những người Công giáo tự do lẫn bảo thủ đang phải vật lộn phân tích, và thật khó để dung hợp những nhạy cảm nhân bản với những mệnh lệnh chắc chắn của ngài. Khi chọn ngài làm Nhân vật của năm, tờ Time đã tổng hợp những vấn đề hóc búa về ngài trong một đoạn đáng để viết thật dài:
Đức giáo hoàng đầy huyền bí và kỳ diệu: Một ông lão gần bát tuần biến thành một siêu sao trong khi gần như chẳng thể hiện chút gì về bản thân mình. Và hi vọng được khơi lên khắp cùng thế giới, những hi vọng tưởng như không bao giờ có thể thành tựu, bởi chúng không ăn khớp với nhau. Một lão niên theo tinh thần truyền thống gắn chặt với nghi lễ La Tinh hay một phụ nữ trẻ sốt sắng mong muốn được làm linh mục, cả hai đều có giáo hoàng của mình. Một đức ông đầy tham vọng trong Giáo triều Vatican hay một phó tế phúc âm hóa ở một làng Philippines hẻo lánh, đều có giáo hoàng của mình. Không giáo hoàng nào có thể làm vui lòng tất cả họ cùng lúc được.
Đức giáo hoàng này của chúng ta không tỏ ra có ý định làm tăng hay giảm những hi vọng này. Xét cho cùng, Phanxicô đã nói là mình gia nhập Dòng Tên, ‘Lính tinh nhuệ của Thiên Chúa’, bởi dòng ‘đứng đầu chiến tuyến của Giáo hội, với nền tảng là vâng phục và kỷ luật.’ Nếu bạn không chỉ theo dõi tin tức về ngài, nhưng còn theo dõi những lời của ngài, bạn sẽ thấy một con người nhận thức rằng dù mình đang là giáo hoàng, nhưng chỉ là giáo hoàng thứ 266, một người bảo vệ tạm thời cho các giá trị trường cữu trong một nền văn hóa thích rêu rao rằng cái mới là cái tốt.
Giáo hoàng Phanxicô không ngừng hối thúc chúng ta phải biết suy nghĩ xa hơn những bận tâm về Thế giới thứ nhất đầy đặc quyền của mình. (Còn Việt Nam ở Thế giới thứ ba, vậy chúng ta phải suy nghĩ cái gì?) Trong đại lễ của Kitô giáo, sẽ thật ngạc nhiên khi ngài không nhắc nhở chúng ta canh tân bổn phận của mình với những đồng loại đang chịu cảnh nghèo khổ ở Thế giới thứ ba. Dù mỗi người chúng ta có là Công giáo, hay theo đạo khác, hay chẳng theo đạo nào, thì Đức Phanxicô vẫn kêu gọi phần thiện trong chúng ta. Và người ta thấy được cách ngài kêu gọi thật đầy lôi cuốn.
(J.B. Thái Hòa chuyển dịch, phanxico.vn 11.01.2016/
Clarion Ledger | 22-4-2014)